سیدمیرزامحمدرحیم بن محمد بیدلشیرازیبیدل شیرازی، سیدمیرزا محمدرحیم شاعر و طبیب و ندیم فتحعلی شاه و محمدشاه قاجار می‌باشد. ۱ - نام بیدلتذکرهنویسانِ زمان وی نام او را محمدرحیم ذکر کرده‌اند [۱]
محمد فاضل خان گروسی، تذکره انجمن خاقان، ج۱، ص۷۸، نسخه خطی کتابخانه ملی ایران، ش ۱۲۱۵۳.
[۲]
بهمن میرزا قاجار، تذکره محمد شاهی، ج۱، ص۴۵۲، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۰۳.
[۳]
هلاکو قاجار، مصطبه خراب، ج۱، ص۲۸، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۴ ش.
اما در تذکره‌های بعدی به صورت رحیم ضبط شده است. [۴]
احمدعلی دیوان بیگی، حدیقة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۱۳۶۶ ش.
[۵]
حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۱۰۹۸، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۶]
حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۱۱۵۹، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۷]
محمدنصیر بن جعفر فرصت شیرازی، آثارالعجم: در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس، ج۱، ص۵۲۶، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۱۴، چاپ علی دهباشی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش.
۲ - نیاکاننیاکانش از سادات موسوی اصفهان و در اصل از جهرم فارس و از خاندان میرزا رحیم حکیم‌باشی بودند که در دوره صفویه به اصفهان رفتند. آنان در خدمت پادشاهان صفوی به طبابت اشتغال داشتند. [۸]
محمد فاضل خان گروسی، تذکره انجمن خاقان، ج۱، ص۷۸، نسخه خطی کتابخانه ملی ایران، ش ۱۲۱۵۳.
[۹]
علی اکبر بن آقاعلی بسمل شیرازی، تذکره دلگشا، ج۱، ص۵۳۲، چاپ منصور رستگار فسائی، شیراز ۱۳۷۱ ش.
[۱۰]
محمودمیرزا قاجار، سفینة المحمود، ج۲، ص۵۰۵، ج ۲، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۶ ش.
[۱۱]
عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، تذکره نگارستان دارا، ج۱، ص۶۷، ج ۱، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۲ ش.
[۱۲]
حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۱۰۹۸، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ ش.
فرصت‌الدوله شیرازی، [۱۳]
محمدنصیر بن جعفر فرصت شیرازی، آثارالعجم: در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس، ج۱، ص۵۲۶، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۱۴، چاپ علی دهباشی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش.
شاه صفی (حک: ۱۰۳۸ـ۱۰۵۲) را نیای بیدل دانسته است که شاید به دلیل قرابت نیاکان بیدل با صفویه باشد.
۳ - پدرپدرش میرزا سید محمدطبیب بود که به فرمان کریم‌خان زند از اصفهان به شیراز رفت و سید محمدرحیم در شیراز زاده شد [۱۴]
محمد فاضل خان گروسی، تذکره انجمن خاقان، ج۱، ص۷۸، نسخه خطی کتابخانه ملی ایران، ش ۱۲۱۵۳.
[۱۵]
علی اکبر بن آقاعلی بسمل شیرازی، تذکره دلگشا، ج۱، ص۵۳۲، چاپ منصور رستگار فسائی، شیراز ۱۳۷۱ ش.
[۱۶]
محمودمیرزا قاجار، سفینة المحمود، ج۲، ص۵۰۵، ج ۲، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۶ ش.
[۱۷]
احمدعلی دیوان بیگی، حدیقة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۱۳۶۶ ش.
[۱۸]
رضاقلی بن محمد هادی هدایت، مجمع الفصحا، ج۲، بخش ۱، ص۱۸۳، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ ش.
پدرش در تهران در دربار فتحعلی شاه (حک: ۱۲۱۱ـ ۱۲۵۰) طبابت می‌کرد، اما بعد از مدتی به شیراز بازگشت و در همان‌جا درگذشت. [۱۹]
علی اکبر بن آقاعلی بسمل شیرازی، تذکره دلگشا، ج۱، ص۵۳۳، چاپ منصور رستگار فسائی، شیراز ۱۳۷۱ ش.
۴ - تحصیل طبسید محمدرحیم طب را نزد میرزا حسن علی طبیب فراگرفت و خط نستعلیق را نیکو می‌نوشت. ۵ - شاعری و تخلصگذشته از این‌ها شاعر بود و در اشعارش بیدل تخلص می‌کرد. [۲۰]
محمد فاضل خان گروسی، تذکره انجمن خاقان، ج۱، ص۷۸، نسخه خطی کتابخانه ملی ایران، ش ۱۲۱۵۳.
[۲۱]
علی اکبر بن آقاعلی بسمل شیرازی، تذکره دلگشا، ج۱، ص۵۳۳، چاپ منصور رستگار فسائی، شیراز ۱۳۷۱ ش.
[۲۲]
مفتون دنبلی، ص ۶۸، ج۲، ص۱۰۹۸، حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۶ - دوران فتحعلی شاهدر آغاز دوران فتحعلی شاه از شیراز به تهران سفر کرد و، همچون پدر، طبیب دربار شد و به منصب حکیم‌باشی نایل آمد و بتدریج از ندیمان خاص شاه شد. [۲۳]
محمد فاضل خان گروسی، تذکره انجمن خاقان، ج۱، ص۷۸، نسخه خطی کتابخانه ملی ایران، ش ۱۲۱۵۳.
[۲۴]
علی اکبر بن آقاعلی بسمل شیرازی، تذکره دلگشا، ج۱، ص۵۳۳، چاپ منصور رستگار فسائی، شیراز ۱۳۷۱ ش.
او طبیب خاص فخرجهان، دختر فتحعلی شاه و ملقب به فخرالدوله، بود و بدین جهت به فخرالدوله شهرت یافت. [۲۵]
احمدعلی دیوان بیگی، حدیقة الشعراء، ج۱، ص۲۸۹، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۱۳۶۶ ش.
[۲۶]
حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۱۰۹۸، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ ش.
مدتی نیز در خدمت شجاع‌السلطنه (متوفی ۱۲۷۰) و میرزا فریدون فرمانفرما (متوفی ۱۲۷۲) بود. [۲۷]
هلاکو قاجار، مصطبه خراب، ج۱، ص۲۸، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۴ ش.
[۲۸]
رضاقلی بن محمد هادی هدایت، مجمع الفصحا، ج۲، بخش ۱، ص۱۸۳، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ ش.
عبدالوهاب نشاطِ اصفهانی (متوفی ۱۲۴۴)، ملقب به معتمدالدوله، منشی‌الممالک دربار فتحعلی شاه، با او خویشاوندی داشت و به این سبب بیدل گاه در غیبت او جانشین وی می‌شد و از این‌رو به منشی‌الممالک نیز ملقب گردید. [۲۹]
عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، تذکره نگارستان دارا، ج۱، ص۶۸، ج ۱، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۲ ش.
[۳۰]
حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۱۰۹۸، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۷ - وفاتوی در دوران حکومت محمدشاه، ظاهراً در ۱۲۵۷، هنگامی که از سفر حج بازمی‌گشت، در قم بیمار شد و همان‌جا درگذشت. [۳۱]
احمدعلی دیوان بیگی، حدیقة الشعراء، ج۱، ص۲۸۹، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۱۳۶۶ ش.
[۳۲]
رضاقلی بن محمد هادی هدایت، مجمع الفصحا، ج۲، بخش ۱، ص۱۸۳، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ ش.
۸ - دوره بازگشت ادبیبیدل در عصری می‌زیست که به دوره بازگشت ادبی مشهور است. ۹ - پیروی از سعدیتذکرهنویسان معاصرش شعر او را ستوده و در پیروی از شیوه غزل‌سرایی سعدی بی همتا دانسته‌اند. [۳۳]
محمد فاضل خان گروسی، تذکره انجمن خاقان، ج۱، ص۷۸، نسخه خطی کتابخانه ملی ایران، ش ۱۲۱۵۳.
[۳۴]
محمودمیرزا قاجار، سفینة المحمود، ج۲، ص۵۰۵، ج ۲، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۶ ش.
[۳۵]
عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، تذکره نگارستان دارا، ج۱، ص۶۸، ج ۱، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۲ ش.
[۳۶]
هلاکو قاجار، مصطبه خراب، ج۱، ص۲۸، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۴ ش.
۱۰ - اشعار بیدلدرباره تعداد اشعارش اتفاق‌نظر وجود ندارد. [۳۷]
محمودمیرزا قاجار، سفینة المحمود، ج۲، ص۵۰۶، ج ۲، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۶ ش.
[۳۸]
عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، تذکره نگارستان دارا، ج۱، ص۶۸، ج ۱، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۲ ش.
[۳۹]
احمدعلی دیوان بیگی، حدیقة الشعراء، ج۱، ص۲۸۹، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۱۳۶۶ ش.
ظاهراً تاکنون دیوان این شاعر به طبع نرسیده و نسخه‌های خطی دیوان او نیز بسیار کمیاب است. ۱۰.۱ - قصایدنسخهای به شماره ۲۳۸۸، شامل قصاید او، در دو بخش، در کتابخانه مجلس شورای اسلامی محفوظ است. بخش نخست آن مدحیات است و از جمله شامل منقبت حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم، [۴۰]
محمدرحیم بن محمد بیدل شیرازی، دیوان بیدل شیرازی، ج۱، ص۲۶ـ۳۱، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۲۳۸۸.
علی علیه‌السلام، [۴۱]
محمدرحیم بن محمد بیدل شیرازی، دیوان بیدل شیرازی، ج۱، ص۱ـ۶، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۲۳۸۸.
حضرت مهدی علیه‌السلام، [۴۲]
محمدرحیم بن محمد بیدل شیرازی، دیوان بیدل شیرازی، ج۱، ص۲۰ـ۲۵، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۲۳۸۸.
و مدح فتحعلی شاه که بیدل در ضمن آن از مشقّت احوال خود گلایه کرده است، [۴۳]
محمدرحیم بن محمد بیدل شیرازی، دیوان بیدل شیرازی، ج۱، ص۲۶ـ۴۱، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۲۳۸۸.
و نیز مدح محمدشاه [۴۴]
محمدرحیم بن محمد بیدل شیرازی، دیوان بیدل شیرازی، ج۱، ص۱۶ـ۲۰، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۲۳۸۸.
و برخی از امیران و شاه‌زادگان قاجار ؛ بخش دوم شامل مرثیه‌هایی است در رحلت پیامبر اسلام و اهل بیت علیهم‌السلام و ذکر مصیبت کربلا و اسارت خانواده امام حسین علیه‌السلام که ظاهراً در این مرثیه‌ها بیش و کم به ترکیب‌بند مشهور محتشمِ کاشانی نظر داشته است.
۱۱ - برادران بیدلحاجی میرزا باقر، صاحب چندین تألیف و تصنیف در علوم دینی ، و حاجی آقا ملاباشی، از زاهدان آن دوران، از برادران او بودند. [۴۵]
احمدعلی دیوان بیگی، حدیقة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۱۳۶۶ ش.
۱۲ - فهرست منابع(۱) علی اکبر بن آقاعلی بسمل شیرازی، تذکره دلگشا، چاپ منصور رستگار فسائی، شیراز ۱۳۷۱ ش. (۲) بهمن میرزا قاجار، تذکره محمد شاهی، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۰۳. (۳) محمدرحیم بن محمد بیدل شیرازی، دیوان بیدل شیرازی، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۲۳۸۸. (۴) احمدعلی دیوان بیگی، حدیقة الشعراء، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۱۳۶۶ ش. (۵) محمد فاضل خان گروسی، تذکره انجمن خاقان، نسخه خطی کتابخانه ملی ایران، ش ۱۲۱۵۳. (۶) محمدنصیر بن جعفر فرصت شیرازی، آثارالعجم: در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۱۴، چاپ علی دهباشی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش. (۷) حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ ش. (۸) محمودمیرزا قاجار، سفینة المحمود، ج ۲، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۶ ش. (۹) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، تذکره نگارستان دارا، ج ۱، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۲ ش. (۱۰) رضاقلی بن محمد هادی هدایت، مجمع الفصحا، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ ش. (۱۱) هلاکو قاجار، مصطبه خراب، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۴ ش. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سیدمیرزامحمدرحیم بن محمد بیدل‌شیرازی»، شماره۲۴۲۵. |